Orhun abideleri

Orhun abideleri Göktürk devrinden kalma kitabelerdir.Göktürkler, milattan önceki asırlarda Hunlar tarafından kurulup, değişen sülaleler ve boylar idaresinde devam ede gelen Asya'daki büyük Türk İmparatorluğu'nun 6. asırla . asır arasındaki devresinde hüküm sürmüşlerdir. 6. asrın ilk yarısında Türk Devletleri' nin başında Avarlar bulunuyordu.552 tarihinde Bumin Kağan Avar idaresine son vererek Türk devletinin Göktürk hanedanı devrini açtı.
O devirde büyük kağanlığın merkezi devletin doğu ve batı kısmı da doğuya bağlı tabı bir kağanlıkla idare ediliyordu.Bumin Kağan'ın kardeşi İstemi Kağan da 576 'ya kadar bu batı bölümünün kağanı idi.Bumin Kağan,Göktürk hakimiyetini kurduğu sene içinde öldü ve sırasıyla üç oğlu, büyük kağanlık yaptılar.bunlardan ikincisi olan Mukan zamanında devlet Mançurya'dan İran'a kadar uzanan kuvvetli bir imparatorluk haline geldi.Daha sonra devlet, bir yandan kuvvetli hakanların yokluğu ve devleti teşkil eden kavimlerin çekişmeleri, öte yandan ve bilhassa Çin entrikası yüzünden bir sürü karışıklıklar geçirdi.630'da devletin asıl doğu kısmı Çin hakimiyetine girdi. Zamanla Çin hakimiyeti batı kısmına da sirayet etmeye başladı.Fakat bu Çin esareti fazla devam etmedi ve Kutlug Kağan veya ikinci adıyla İlteriş Kağan,Çin hakimiyetine son vererek 680-682 senesinde devleti yeniden toparladı.İlteriş Kağan 691'de ölünce yerine geçen kardeşi Kapgan Kağan idaresinde devlet yeniden eski haşmetini buldu.İlteriş Kağan2ın Bilge ve Kül Tigin adında iki oğlu vardı.Öldüğünde bunlar 7 ve 8 yaşlarında idiler.Kapgan Kağan 716'da ölünce idareyi onun oğulları almak istedi.Fakat bilge ve Kül tigin kardeşler buna mani olarak babalarının devletine el koydular.Bilge Kağan hükümdar oldu.İki kardeş babalarının ve amcalarının devrinden kalmış ihtiyar vezir ve Bilge Kağan'ın kayınpederi Tonyukuk'un da yardımiyle devleti daha da kuvvetlendirdiler.Bilge Kağanın ölümünden 10 yıl sonra da Uygurlar, devleti ele geçirerek 745'de Göktürk hakimiyetine son verdi.Orhun Abideleri, bu Türk hanedanının, Bilge Kağan devrinin mahsulleridir. Birincisi olan Kül Tigin Abidesini, ağabeysi Bilge Kağan 732' de diktirmiş, ikincisi olan Bilge Kağan Abidesini de ölümünden sonra 735'te kendi oğlu olan kağan diktirmiştir.Üçüncü olarak verilen Tonyukuk Abidesi ise 720-725 yıllarında kendisi tarafından dikilmiştir.Orhun civarında belli başlı altı tane kitabe bulunmuştur.Fakat bunların en önemlisi ve en büyükleri bu üç tanedir.